Wrocławska architektura po 1989 r. Część II: budynki użyteczności publicznej

Analiza architektury współczesnej właściwie z definicji skazana jest na niekompletność, a prawdziwa wartość pewnych zjawisk widoczna jest dopiero po upływie dłuższego czasu. W ostatnich 25 latach we Wrocławiu powstało wiele realizacji architektury użyteczności publicznej, więc – pamiętając o wyżej wymienionych ograniczeniach – można pokusić się o skromne podsumowanie jej kondycji w oparciu o wybrane przykłady. 

Od postmodernizmu do neomodernizmu

W schyłkowym PRL rzadko projektowano budynki użyteczności publicznej w stylu postmodernistycznym. Jedna z niedużych realizacji w tym stylu, projektowana od 1980 r. przez M. Molicką i E. Zlat jako siedziba Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa (w 1992 r. ukończona jako bank), powstała na Starym Mieście, przy ul. Malarskiej. Nieduży budynek ze ścianami wyłożonymi kwadratowymi płytkami, betonowymi łukami na tle witryn parteru, spadzistym dachem oraz z przeszkloną częścią środkową zwieńczoną smukłym (gotyckim) szczytem wpisywał się swą skalą i charakterem w otoczenie kamienic mieszczańskich.

Podobny budynek stanął w 1998 r. przy sąsiedniej ul. Więziennej (Wydział Prawa i Administracji UWr). Projektant E. Frankiewicz (archIDEA) nadał mu kształt 5 kamienic (co odpowiadało historycznym parcelom), gdzie w typowy dla postmodernizmu sposób wystąpiły obok siebie uproszczone detale historyzujące i płaszczyzny ścian wyłożonych kamieniem oraz tafle błękitnego szkła.

Kolejny budynek szkolnictwa wyższego na obszarze Starego Miasta, siedziba Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii UWr, wybudowano przy ul. Kuźniczej w latach 2001-2003. Wyłoniony w konkursie z 1999 r. projekt Maćków Pracowni Projektowej (MPP) był przełomowy, gdyż otwarcie zrywał z postmodernistycznym językiem architektury, w historyczną tkankę wprowadzając neomodernistyczną bryłę z wielkim przeszkleniem odbijającym barokowy kościół uniwersytecki.

Przy tym obrys budynku (zajmującego połowę kwartału) jak i jego gabaryty były ściśle dostosowane do fragmentu miasta, którego przez wszystkie powojenne lata nie zdecydowano się zabudować. Po latach zastoju nowe budynki dydaktyczne zaczęła wznosić także Politechnika Wrocławska. Wśród nich wyróżnia się Zintegrowane Centrum Studenckie przy Wybrzeżu Wyspiańskiego (proj. Manufaktura 1 z 2004 r.). Podłużny gmach ma postać monolitycznej, czarnej bryły (obudowa z płyt włókno cementowych), która zdaje się sunąć nad ziemią dzięki przeszklonemu parterowi. Abstrakcyjne wzory na elewacjach uzyskano dzięki niewielkim, okrągłym oknom.

Drugi przykład inwestycji PWr to oblicowany grafitową cegłą kompleks GeoCentrum przy ul. Na Grobli (proj. APA Kuryłowicz & Associates, realizacja 2012 r.). Budynek składa się z trzech prostokątnych skrzydeł ustawionych równolegle i połączonych wspólnym przyziemiem. Projekty obu realizacji PWr wyłoniono w konkursach architektonicznych.

Sztuka w budynkach

W ciągu 25 lat od zmiany ustroju nie powstała we Wrocławiu żadna ikona architektury o skali oddziaływania większej niż krajowa. Uczciwie należy doprecyzować, że nie udało się to także przez 45 lat PRL (kilka realizacji z przedwojennego Wrocławia to kanon w zagranicznych publikacjach poświęconych historii architektury). Takimi architektonicznymi ikonami w dzisiejszych czasach stają się zwykle budynki muzealne. Projekt tej kategorii pojawił się w wyniku konkursu architektonicznego z 2008 r. (na siedzibę Muzeum Sztuki Współczesnej we Wrocławiu), jednak budynek przy ul. Purkyniego nie został jak dotąd zrealizowany. O awangardowej bryle autorstwa Nizio Design International warto jednak wspomnieć, gdyż często to właśnie projekty niezrealizowane najlepiej oddają ducha czasów, w których powstały. Tymczasową siedzibą MWW stał się przebudowany schron z 1942 r. przy pl. Strzegomskim (projekt adaptacji CH+ i VROA).

Na siedzibę instytucji kultury przeznaczono także naziemny schron przy ul. Białodrzewnej, co stanowi nieczęsty przykład wykorzystania potencjału dawnych budowli militarnych. Liczne w mieście zabytkowe i niszczejące budynki poprzemysłowe (elewatory, kotłownie, hale fabryczne) jak dotąd nie spotkały się z podobnym zainteresowaniem, choć w Europie Zachodniej nie brakuje przykładów ich wykorzystania (elewator w marsylskim porcie przerobiono na salę koncertową w ramach ESK 2013). W 2005 r. ogłoszono konkurs na rozbudowę Teatru Muzycznego Capitol przy ul. Piłsudskiego. Zwyciężył w nim projekt krakowskiej pracowni KKM Kozień, zakładający wzniesienie rzeźbiarskiej struktury w bardzo współczesny i przewrotny sposób nawiązującej do przedwojennego budynku Capitolu (jego pełnowymiarowa sylwetka pojawiła się na fasadzie nowego obiektu jako tafla szkła). Fakt ten jak i zaaranżowanie foyer jako zadaszonego placu miejskiego (z pionowym ogrodem) oraz dynamiczne, ciekawe fasady oblicowane kamieniem wskazują na to, iż mamy tu do czynienia z prawdziwie nowoczesną i oryginalną architekturą wielkomiejską.

Nowoczesne biurowce

Do najbardziej charakterystycznych budynków biurowych lat 90. zalicza się z pewnością Millenium Tower I przy ul. Strzegomskiej. Wolno stojący, 11-kondygnacyjny wieżowiec powstały w poindustrialnej okolicy zaprojektował w 1999 r. W. Jarząbek (Studio A+R). Budynek łączy w sobie postmodernizm [rozedrgana sylwetka, wydęty szklany brzuch, szeregi kwadratowych okien plus obowiązkowe okno okrągłe oraz modne wówczas zestawienie barw jaskrawej żółci z błękitem (kolorystyka obecnie zmieniona)] z dekonstruktywizmem (dynamiczny, oszklony element na rzucie trójkąta, który zdaje się przecinać budynek niczym ostrze noża egzotyczny owoc).

W późniejszych latach na tej samej działce stanęły kolejne Millenium Towers (o mniej dziwacznych formach), obecnie planowana jest budowa czwartej wieży. Nieopodal, pomiędzy ul. Robotniczą i Legnicką na pocz. XXI wieku powstało kilka biurowców, wśród których wyróżnia się obiekt o pow. 25 tys. m² – bliźniacze wieże Green Towers projektu MPP wybudowane w latach 2010-2013. Prostopadłościenne budynki o konstrukcji żelbetowej mają fasady ukształtowane z rzędów okien (przesuniętych względem siebie na każdej kolejnej kondygnacji) oraz płyt elewacyjnych. Tworzy to powłokę o abstrakcyjnym, dość technologicznym charakterze, przywodzącym na myśl polską architekturą lat 60., a budynki oddziałują głównie swą skalą.

W 2015 r. oddano do użytku kolejny biurowiec projektu MPP. Budynek przy ul. Dubois, z elewacjami obudowanymi białymi płytami, naprzemiennie wysuwanymi kondygnacjami i szeregami pionowych okien został przez swego autora porównany do stosu albumów architektonicznych niedbale ułożonych na półce (fot. 10). Nie dywagując, czy są to albumy architektoniczne czy przyrodnicze, realizacja ta wskazuje na zanik różnicy jakości i dystansu czasowego jaki dzielił nową architekturę Zachodu od tej tworzonej w Polsce.

Ciekawe i oryginalne budynki, czasem istniejące dopiero na etapie wizualizacji, niemal natychmiast dostępne są architektom na całym świecie, także dzięki wspomnianym albumom. Dlatego należy wspomnieć, iż łudząco podobny biurowiec do tego przy ul. Dubois stanął w 2014 r. w modnej paryskiej dzielnicy Clichy-Batignolles (Strato Office Block, proj. Hardel-Le Bihan Architectes). Przykład kameralnego budynku biurowego znajduje się przy ul. Żmigrodzkiej (proj. Pracownia Projektowa PLAN). W sąsiedztwie 100-letnich, niedużych budynków mieszkalnych i gospodarczych, w cieniu wysokich drzew stanęła wydłużona, minimalistyczna bryła z półprzezroczystego poliwęglanu, swym złamanym planem dostosowując się do kształtu działki. Realizacja z 2014 r. zdobyła I nagrodę w konkursie „Piękny Wrocław” w kategorii budynków użyteczności publicznej.

Architektura komercyjna

W 1993 r. przy ul. Świdnickiej (najstarszym trakcie handlowym miasta) stanął pierwszy powojenny dom handlowy (proj. W. Jarząbek, P. Jaszczuk, J. Matkowski). DH Solpol o postmodernistycznej bryle i krzykliwej (lecz wewnętrznie spójnej) kolorystyce stanowi pomnik początków polskiego kapitalizmu kojarzonego z estetyką muzyki disco polo i biznesmenami w seledynowych marynarkach. Budynek ze swymi nowinkami technicznymi (pierwsze w powojennym Wrocławiu ruchome schody), materiałami wykończeniowymi (płytki ceramiczne, kolorowa stolarka okienna) oraz bardzo przemyślanym wpisaniem się w kontekst historyczny jest dziełem sztuki współczesnej o krajowej skali oddziaływania.

Do dnia dzisiejszego powstało w mieście wiele realizacji architektury komercyjnej. Uznanie zyskała rozbudowa domu handlowego Renoma (budynek z 1930 r. w stylu luksusowego modernizmu), również przy ul. Świdnickiej. Niezwykle ekspresyjna forma nowego skrzydła (powiększającego kubaturę całości do 382 tys. m³ i zmieniającego rozmiary urbanistyczne placu Czystego, zredukowanego do przedpola centrum handlowego) jest dziełem MPP z 2006 r. (budowa w latach 2006-2009). Przywrócono także świetność historycznemu domowi handlowemu, a remonty poniemieckich budynków użyteczności publicznej stały się istotną częścią dbania o środowisko kulturowe miasta.

W latach 90. próbowano powrócić do tradycji ulic handlowych na Starym Mieście (do wybuchu wojny znajdowało się tam kilkadziesiąt domów handlowych), generujących ruch mieszkańców z przedmieść do centrum. Samochody miały być pozostawiane w nowych budynkach parkingowych, jednak jedyny tego typu obiekt zrealizowano przy ul. Szewskiej, w niewielkiej odległości od Rynku (zaopatrzony w dekonstruktywistyczną wieżę budynek proj. S. Müllera i P. Jaszczuka projektowano od 1993 r. a oddano do użytku w 2000 r.).

Ta strategia miejska, wiążąca się z przywróceniem funkcji komercyjnej kilku historycznym budynkom, została zrealizowana tylko w niewielkim stopniu, gdyż przegrała z amerykańskim modelem handlu w mieście – czyli z wielkimi centrami handlowymi (tzw. mallami). Kilka tego typu obiektów o znacznej powierzchni użytkowej (nazywanych we Wrocławiu galeriami i pasażami, choć w historii architektury pojęcia te odnoszą się do zgoła innych przestrzeni), będących własnością zagranicznych koncernów, utworzyło pierścień wokół Starego Miasta, dzięki czemu mogą przechwytywać strumień (głównie zmotoryzowanych) mieszkańców tradycyjnie podążających do centrum na zakupy lub w poszukiwaniu innych miejskich atrakcji. Korytarze centrów handlowych ukształtowane niczym miejskie uliczki, fontanny, imitacja roślinności a nawet wytwarzane zapachy mają upodobnić ten sztuczny świat do pełnowartościowej przestrzeni miejskiej (o czym przekonywać mają nawet same nazwy inwestycji – np. wznoszona obecnie przy ul. Suchej Galeria Wroclavia), w której warto spędzić jak najwięcej czasu i zostawić jak najwięcej pieniędzy. Pierwszym wrocławskim mallem była Galeria Dominikańska wybudowana w 2001 r. (proj. E. Lach). Realizacja ta (obejmująca centrum handlowe, hotel i parking wielopoziomowy, wszystko scalone ceglaną okładziną) łączy w sobie wątki wrocławskiej architektury przełomu wieków (charakterystyczny narożnik w formie walca cofniętego z linii elewacji, wielka tafla z błękitnego szkła, w której odbija się gotycki kościół św. Wojciecha) z typowymi cechami malli – długimi elewacjami bez żadnych wejść czy okien, witrynami sklepowymi (w których zazwyczaj niczego się nie eksponuje), ciekawym oświetleniem zewnętrznym. Przy tym wszystkim Galerię Dominikańską należy uznać za najciekawszą realizację tego typu obiektu w mieście.

Budynki obsługi pasażerów

Do nielicznych nowych budynków przeznaczonych do obsługi pasażerów zalicza się Zintegrowany Węzeł Przesiadkowy na Maślicach, spinający na różnych poziomach ruch tramwajowy z kolejowym. Ekspresyjna budowla autorstwa MPP (projekt z 2008 r., realizacja w latach 2010-2011) to ustrój betonowych płaszczyzn, z których najważniejsza, o rzucie trójkąta, formuje nad peronami dach podparty rzędami ukośnych słupów.

Realizacja ta porównywana jest do obiektu o tej samej funkcji, który w 2001 r. powstał w Strasbourgu (proj. Zaha Hadid), także w formie betonowego zadaszenia z ukośnymi słupami. Innym przykładem budynku z tej kategorii jest terminal pasażerski wrocławskiego portu lotniczego przy ul. Granicznej (proj. konkursowy JSK Architekci z 2006 r., budowa w latach 2009-2011). Eteryczna budowla ze ścianami z zielonego szkła zyskała formę prostokątnej hali nakrytej dachem złożonym z falujących płyt (zapewniających oświetlenie wnętrza), które przywodzą na myśl ruch powietrza wokół skrzydeł samolotu.

Podobny dach posiada terminal lotniczy w hiszpańskim mieście Zaragoza (głośny projekt konkursowy VAa z 2006 r., budowa w 2008 r). Warto zauważyć, że Hiszpania przeżywała przed dekadą boom inwestycyjny związany z funduszami unijnymi, który obecnie ma miejsce także w Polsce. Mnogość zamówień odbija się jak widać także podobieństwem samej architektury, która na całym świecie się unifikuje.

Architektura sakralna

Budownictwo sakralne, które w minionych wiekach stanowiło najlepsze odzwierciedlenie panujących stylów, teraz zdaje się podążać bocznym torem, na marginesie architektury i sztuki. O ile w PRL (nieprzychylnemu związkom wyznaniowym) paradoksalnie powstało we Wrocławiu wiele interesujących kościołów, o tyle po przełomie politycznym roku ’89 zapanował w tej dziedzinie wyraźny regres, podobnie z resztą jak w całym kraju. Świątynie z ostatnich lat, najczęściej w stylu będącym parodią postmodernizmu, zwykle mają niezgrabne sylwetki, z wbudowanymi funkcjami mieszkalno-administracyjnymi, są skażone grzechem gigantomanii (kościół pw. Najświętszego Serca P. Jezusa w Żernikach Wrocławskich, proj. Artpol), komponowane z dowolnie zestawianych form historycznych stanowią rezerwuar sztuki dawno przebrzmiałej (zbudowany w latach 1990-2003 kościół pw. św. M.M. Kolbego przy ul. Horbaczewskiego wg koncepcji A. Chachaja z 1983 r., później rozwijanej przez kolejnych projektantów).

Porażką estetyczną zakończyła się trwająca od końca lat 70. budowa dużego kościoła Opatrzności Bożej (proj. prof. T. Zipser) na osiedlu Nowy Dwór, gdzie pośród bloków z wielkiej płyty stanęła masywna, centralna świątynia z wielospadowym dachem krytym papą, który zwieńczyła stylizowana korona ze stali.

Do udanych obiektów sakralnych zaliczany jest natomiast kościół-pomnik Tysiąclecia Diecezji Wrocławskiej (J. Grabowska-Hawrylak, M. Hawrylak, W. Brzezowski), który w latach 1996-2007 powstawał na osiedlu Różanka (nadal nie ukończono zwieńczeń wież). Jego elewacje z czerwonej cegły i z rzędami kwadratowych okien stanowią odwołanie do wrocławskiego gotyku i kościołów lat 20. i 30. XX w., ale najbliżej im do dorobku włoskich przedstawicieli postmodernizmu lat 70. i 80. Niestety, otoczenie świątyni zostało później „ubogacone” kiczowatymi figurami świętych, co jest objawem kolejnej bolączki polskiej sztuki sakralnej – niskim poziomem dekoracji, co dotyczy głównie wnętrz świątyń.

 

Bibliografia:
Leksykon architektury Wrocławia, red. R. Eysymontt, J. Ilkosz, A. Tomaszewicz, J. Urbanik, Wrocław 2011, ISBN: 9788360544891.
P. Sarzyński, Wrzask w przestrzeni, Warszawa 2012, ISBN: 978-83-62148-85-1

Zdjęcia:
1 – budynek obsługi bankowej przy ul. Malarskiej
2 – Wydział Prawa i Administracji UWr przy ul. Więziennej
3 – Wydział Prawa, Administracji i ekonomii UWr przy ul. Kuźniczej
4 – Zintegrowane Centrum Studenckie przy Wybrzeżu Wyspiańskiego
5 – budynek szkolnictwa wyższego GeoCentrum przy ul. Na Grobli
6 – Muzeum Współczesne Wrocławia w zaadaptowanym schronie przy pl. Strzegomskim
7 – Teatr Muzyczny Capitol przy ul. Piłsudskiego
8 – biurowiec Millenium Tower I przy ul. Strzegomskiej
9 – kompleks biurowy Green Towers przy ul. Strzegomskiej
10 – biurowiec przy ul. Dubois
11 – biurowiec przy ul. Żmigrodzkiej
12 – dom handlowy Solpol przy ul. Świdnickiej
13 – nowe skrzydło domu handlowego Renoma przy ul. Świdnickiej
14 – parking wielopoziomowy przy ul. Szewskiej
15 – Galeria Dominikańska (z prawej) i hotel przy pl. Dominikańskim
16 – Zintegrowany Węzeł Przesiadkowy na Maślicach
17 – terminal pasażerski wrocławskiego portu lotniczego przy ul. Granicznej
18 – kościół pw. Najświętszego Serca P. Jezusa w Żernikach Wrocławskich
19 – kościół pw. św. M.M. Kolbego przy ul. Horbaczewskiego
20 – kościół Opatrzności Bożej przy ul. Nowodworskiej
21 – kościół-pomnik Tysiąclecia Diecezji Wrocławskiej przy ul. Bałtyckiej

***

Projekt „Przestrzeń Wrocławia” realizowany jest w ramach programu Fundacji Batorego „Obywatele dla Demokracji” ze środków państw EOG

fot. Jan Jerzmański.

Tekst i zdjęcie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.