Jest wniosek o wpis byłego szpitala przy Bujwida do rejestru zabytków

Kilka tygodni temu wyszło na jaw, że Uniwersytet Medyczny, chcąc drożej sprzedać zespół szpitalny przy ul. Odona Bujwida, wystąpił do Wydziału Architektury i Budownictwa Urzędu Miejskiego Wrocławia o pozwolenie na rozbiórkę. Wniosek ten zbulwersował nie tylko miłośników zabytków, ale także nową Miejską Konserwator Zabytków. Pod koniec kwietnia Towarzystwo Upiększania Miasta Wrocławia wraz z Towarzystwem Benderowskim wystąpiło z wnioskiem o wpis dawnych klinik do rejestru zabytków. Przeczytajcie o tym niezwykłym kompleksie, o którym w „Leksykonie Architektury Wrocławia” można znaleźć jedynie małą wzmiankę.

Dawna Klinika Psychiatryczna i Chorób Nerwowych (Psychiatrische und Nervenklinik), po wojnie Katedra i Klinika Onkologii i Hematologii Dziecięcej przy ul. Odona Bujwida 44

W latach 1883-1884 w stolicy Niemiec podjęto decyzję o sfinansowaniu budowy we Wrocławiu (ówczesnym Breslau) nowoczesnego kompleksu klinik dla Wydziału Medycznego Uniwersytetu. Wstępny projekt wykonał Ludwig Alexander von Tiedemann z Ministerstwa Robót Publicznych w Berlinie. Następnie wrocławscy architekci wykonali projekty poszczególnych budynków, które w stolicy zatwierdzał L. Tiedemann a następnie Georg Thűr. Pierwsze zespoły klinik wybudowano w latach 1887-1892 przy ul. Chałubińskiego (wówczas Robert Koch Strasse). W kolejnych etapach (1895-1901, 1906-1908) przy tej samej ulicy postawiono kolejne kliniki, których głównym projektantem był Arthur Buchwald. Ten sam architekt w latach 1903-1907 (rysunki realizacyjne z kwietnia 1908 r.) opracował projekt Kliniki Psychiatrycznej i Chorób Nerwowych (Psychiatrische und Nervenklinik) położonej w pewnej odległości od głównego zespołu, przy ul. Odona Bujwida 44 (Auenstrasse) na Przedmieściu Piaskowym.

Posadowiona na działce o nieregularnym kształcie klinika na 84 łóżka składała się z budynku głównego ustawionego wzdłuż ulicy (frontem na wschód), podobnie jak w przypadku innych klinik uniwersyteckich złożonego z frontowego korpusu i dwóch skrzydeł po obu stronach. Skrzydło południowe przeznaczono na oddział kobiecy, północne zaś na męski. Pensjonariusze zostali przeniesieni ze starszej kliniki przy ul. Kraszewskiego. W głębi działki, prostopadle do budynku głównego, usytuowano dwa budynki Izolatoriów (Absönderung-Haus) połączonych z oddziałami za pomocą łączników. Po środku dziedzińca, w większym oddaleniu, stanął budynek gospodarczy (Wirtschaftgebäude), z którym zestawiono kotłownię (Kesselhaus) z wolnostojącym kominem.
W północno-wschodnim rogu działki w sąsiedztwie tylnej bramy stanął znacznie mniejszy budynek kostnicy (Leichenhalle), a tuż przy ul. Bujwida, sąsiadujący z główną bramą, dom mieszkalny dla urzędników (Beamten-Wohnhaus). W południowo-wschodnim krańcu działki, pod numerem 42, powstała willa dyrektora (Direktor-Wohnhaus). Od roku 1912 r. aż do swej przedwczesnej śmierci w grudniu 1915 r. zamieszkiwał w niej dyrektor kliniki, światowej sławy neurolog Alois Alzheimer, odkrywca choroby, od 1910 r. nazywanej „chorobą Alzheimera” (oficjalnie nazwę tę przyjęto w 1963 r.).

Wszystkie budynki mają ortogonalne, urozmaicone ryzalitami i dobudówkami plany, których odbiciem w przestrzeni są asymetryczne kompozycje zgeometryzowanych brył. Elewacje licowane czerwoną cegłą zdobią detale łączące późny historyzm (uproszczony neogotyk) z secesją (szczyty o miękkich liniach, okna termalne) oraz ze stylem rodzimym – elementami architektury rustykalnej (strome dachy, trójkątne szczyty z konstrukcją z muru pruskiego, nakryte dachami naczółkowymi, skromne wykusze, ganki z drewnianych, dekorowanych elementów). Po stronie wschodniej działki urządzono obszerny ogród dla pacjentów, później w jego południowym skrawku wybudowano schron przeciwlotniczy. W latach międzywojennych przebudowano izolatorium południowe (dostawiając modernistyczną klatkę schodową) oraz wydłużono od wschodu kostnicę. Podczas wojny budynki kliniki znacznie ucierpiały. Częściowemu zniszczeniu uległ budynek główny (niezachowany fragment skrzydła południowego), kotłownia (odbudowana jedna ze ścian zewnętrznych), nie zachował się wolnostojący komin. Na elewacjach do dziś widoczne są ślady odłamków. Uszkodzone budynki odbudowano (w zmienionej formie) dopiero w latach 1984-1990 z przeznaczeniem na Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 (po wojnie klinika psychiatryczna powróciła do gmachu przy ul. Kraszewskiego). Do historycznej zabudowy dostawiono kilka budynków technicznych (głównie trafostacje), na działce powstały też dwa jedno-kondygnacyjne pawilony. Do roku 2015 z kliniki wyprowadziła się większość oddziałów, a w roku obecnym teren wystawiono na sprzedaż.

Wszystkie budynki z pierwotnego zespołu kliniki mają ściany murowane z cegły, stropy ceramiczne wsparte na belkach stalowych, dachy o konstrukcji drewnianej, dwu- lub wielospadowe, kryte dachówką (z wyjątkiem dachu kotłowni o niewielkich spadkach, krytego papą), obszerne poddasza doświetlone podłużnymi, drewnianymi facjatami.

3-kondygnacyjny budynek główny wykonano jako symetryczny, z szerszym korpusem i podłużnymi skrzydłami bocznymi. W połowie długości skrzydeł znajdowały się szczyty z dachami naczółkowymi. Pomiędzy korpusem a skrzydłami secesyjne szczyty ze spływami o miękkich liniach. Nad stromymi dachami korpusu górowała wieża zegarowa. Podczas powojennej odbudowy kształt dachów zmieniono. Na elewacjach umieszczone w niszach piony okien pierwszej i drugiej kondygnacji zamknięte łukami odcinkowymi (pomiędzy oknami płaszczyzny tynku urozmaicone cegłami układanymi w abstrakcyjne ornamenty), okna trzeciej kondygnacji prostokątne. W skrzydle północnym zachowany parterowy, prostokątny aneks, na którym urządzono werandę nakrytą balkonem trzeciej kondygnacji. Balkon z wygiętym w łuk frontem, z murowaną balustradą, wsparty na ceglanych filarach z zaokrąglonymi rogami. Elewacje dekorowane piaskowcem (wyróżniona partia cokołu oddzielonego gzymsem od parteru, profilowane nadproża w oknach ostatniej kondygnacji, parapety gzymsowe). Wejście do budynku współczesne, w formie aneksu.

Dwa bliźniacze budynki dawnych izolatoriów (po wojnie w budynku południowym mieściła się Katedra i Zakład Chemii i Immunochemii, w północnym zaś Katedra i Klinika Onkologii i Hematologii Dziecięcej) na planie prostokąta z aneksem od strony zachodniej. Budynki 2-kondygnacyjne, o nowoczesnej sylwetce (dzięki wydatnym okapom dachowym), z elewacjami opracowanymi w analogiczny sposób jak w budynku głównym. Okna parteru zamknięte łukami odcinkowymi, smuklejsze okna piętra prostokątne, z nadprożami wykonanymi z piaskowca, jako część wstęgi opasającej budynek. Dawne Izolatoria połączone z budynkiem głównym za pomocą krótkich łączników z korytarzem na wysokości piętra, nakryte dachami 2-spadowymi, wsparte na pełnym łuku pod którym prowadzi przejazd. Od strony dziedzińca przy każdym z budynków zaprojektowano schody zewnętrzne na piętro (zachowane schody przy izolatorium oddziału męskiego, zadaszone gankiem o konstrukcji drewnianej – z dekorowanymi słupami i łukami wspiętymi).

Dawny dom mieszkalny dla urzędników (po wojnie Zakład Medycyny Ratunkowej i Katastrof), mieszczący także portiernię – piętrowy, na planie kwadratu, z narożnym 5-bocznym wykuszem. W przyziemiu podcień zamknięty łukiem odcinkowym. W dwóch połaciach dachowych pojedyncze drewniane lukarny w kształcie wolego oka. Dom sąsiaduje z główną bramą (zachowane ceglane słupki oraz ażurowa furtka) prowadzącą do budynku głównego.

Dawny budynek gospodarczy o cechach neogotyckich, 3-kondygnacyjny, o masywnej, podłużnej bryle nakrytej dachem z naczółkami w ścianach szczytowych. W kalenicy wieże wentylacyjne, kominy o fantazyjnym kształcie ze spiczastymi daszkami krytymi dachówką. Na elewacjach różnej wielkości okna zamknięte odcinkowo. W elewacji południowej niewielki trójkątny szczyt o konstrukcji z muru pruskiego. Od strony zachodniej kwadratowa dobudówka o szerokości budynku, z dawną kotłownią. Jednokondygnacyjna kotłownia znacznie zniszczona w czasie wojny, jej ściana południowa odbudowana z innym układem otworów okiennych. Zachowane elewacja północna (w formie ściany szczytowej z niewielkimi spadkami, w centrum secesyjne okno termalne, w przyziemiu niewielkie okna zamknięte odcinkowo oraz otwór drzwiowy z zachowaną stolarką drewnianą a także wysunięte przed lico elewacji ozdobne głowice drewnianych belek w konstrukcji dachu, które wsparto na wygiętych mieczach górnych) oraz zachodnia. Kotłownia za pomocą podziemnych kanałów łączyła się z wolnostojącym, wysokim na 40 m kominem (niezachowany). Górujący nad całym kompleksem budynków komin miał średnicę przy podstawie 3 m, 8-boczny w rzucie cokół oraz zwężający się ku górze przekrój.

Niski budynek dawnej kostnicy, z nieco węższą częścią od strony zachodniej (mieszczącą salę) to połączenie cech gotyckich (podłużna bryła kryta stromym, dwuspadowym dachem, pary wąskich okien zamkniętych łukiem pełnym, ceglany fryz przerywany na odcinku okien) z secesją (szczyt o miękkich liniach wieńczący elewację zachodnią) i modernizmem (poziome okna w przebudowanej części wschodniej). Nad bramą w elewacji zachodniej (obecnie drzwi jednoskrzydłowe) wykonany w tynku krzyż łaciński. W bliskości kostnicy ogrodzenie zewnętrzne z secesyjną bramą wykonaną z żelaznych, kwadratowych prętów i słupków wygiętych na górze w grecki chiton. Bramę w formie łuku z płaską częścią środkową, osłoniętą blachą, flankują ceglane słupki o zniszczonych zwieńczeniach.

Dawna willa dyrektora kliniki (po wojnie Dolnośląski Akademicki Zespół Opieki Paliatywnej dla Dzieci) dwupiętrowa (z sutereną), o zwartej bryle skomplikowanej ryzalitem pozornym (elewacja południowa), trójbocznym wykuszem (elewacja wschodnia), gankiem z drewnianym zadaszeniem, na styku z ryzalitem frontowym (zamkniętym szczytem o konstrukcji z muru pruskiego zwieńczonym dachem naczółkowym), czterobocznym ryzalitem (w narożniku południowo-zachodnim) oraz prostokątnym aneksem z tarasem na dachu (elewacja zachodnia). Okna sutereny i parteru zamknięte odcinkowo, okna piętra prostokątne. W elewacji północnej pary wąskich okien klatki schodowej oraz okno z motywem palladiańskim. Poddasze obejmuje także drugie piętro, z dwóch stron osłonięte połaciami dachu a od frontu i od ogrodu dachówkami przymocowanymi do ścian (przed remontem pokrycie stanowiły płytki z blachy cynkowej). Od strony południowej murowana lukarna z dachem poprzecznym, pozostałe lukarny drewniane z daszkami pulpitowymi. Kominy zwieńczone spadkami krytymi dachówkami. Na terenie dawnego ogrodu betonowy schron przeciwlotniczy z okresu II wojny światowej – o powtarzalnym projekcie, z dwoma wejściami flankowanymi trójkątnymi ścianami oraz dachem i ścianami osłoniętymi płaszczem ziemi. Teren kliniki otoczony murowanym ogrodzeniem z kwadratowymi słupkami i perforacją w formie łuków pełnych wypełnionych żelaznymi prętami.

Eklektyczna zabudowa dawnej kliniki przy ul. Bujwida, pomimo zniszczeń wojennych i bezstylowej odbudowy uszkodzonych budynków, zachowała swój historyczny charakter budynków szpitalnych z pierwszej dekady XX w. Stanowi wyraźnie wyodrębniony w przestrzeni samodzielny zespół budowlany, z symetryczną kompozycją urbanistyczną i dominantą budynku głównego, z charakterystycznym układem budynków zdradzającym funkcjonalne i historyczne powiązanie z sąsiednim zespołem klinik przy ul. Chałubińskiego (wpisanym do rejestru zabytków), przez co stanowi wartościowy fragment dziedzictwa historycznego Wrocławia, historii Uniwersytetu Wrocławskiego, a także historii medycyny światowej poprzez osobę dyrektora kliniki, Aloisa Alzheimera.

Opis i dokumentację zdjęciową wykonał Jan Jerzmański, architekt IARP, członek Towarzystwa Benderowskiego.

Zdjęcie główne: dawna willa dyrektora od strony ul. Bujwida.

Pełna treść wniosku o wpis do rejestru dostępna tutaj.