Źródła prawa w Polsce: Konstytucja, ustawy, prawo miejscowe, prawo UE…

W ramach edukacji prawnej, prowadzonej przez Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej, warto poznać źródła prawa w Polsce i wiedzieć, które z nich nas obowiązują.

Źródła prawa w Polsce

Najwyższym źródłem prawa w Polsce jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Warto pamiętać, że ona obowiązuje bezpośrednio, jej przepisy nie są tylko zasadami czy zaleceniami, ale źródłem prawa.

Drugim pod względem istotności są umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane w drodze ustawy (np. Karta Narodów Zjednoczonych, Europejska Konwencja Praw Człowieka i setki innych). Wszystkie akty prawne niższego rzędu muszą być z nimi zgodne.

Najbardziej typowym i ogólnym aktem prawnym jest ustawa. Tylko ustawa (obok Konstytucji i umów, o których wyżej) może nadawać prawa i nakładać obowiązki. Wszystkie inne akty w Polsce muszą wypływać z upoważnienia ustawowego. Ustawy znane jako kodeksy (cywilny, karny, postępowania administracyjnego, rodzinny i opiekuńczy, itd.) nie mają innego statusu, jednak najczęściej regulują daną dziedzinę prawa i wpływają na wykładnię innych przepisów.

Bardzo szczególnym aktem prawnym jest rozporządzenie z mocą ustawy, wydawane tylko w okresie

Niżej w hierarchii są umowy międzynarodowe, które nie musiały mieć ustawy dla swojej ratyfikacji (np. porozumienia w sprawach administracyjnych)

Typowym aktem wykonawczym jest zaś rozporządzenie. Mogą je wydawać ministrowie, premier, Rada Ministrów, Prezydent oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Takie rozporządzenia obowiązują powszechnie, jednakże sądy mogą nie zastosować ich w przypadku niezgodności z ustawą lub Konstytucją (w przypadku ustaw sprawa jest nieco bardziej skomplikowana).

Na podstawie delegacji ustawowej wydawane są akty prawa miejscowego. Najczęściej są wydawane przez organy samorządu terytorialnego (jako uchwały rady gmin/miast, rady powiatów, sejmiki województw), ale też organy administracji rządowej (np. rozporządzenia wojewody).

Mamy również akty prawa wewnętrznego – to najczęściej uchwały (np. Rady Ministrów czyli rządu albo Państwowej Komisji Wyborczej) i zarządzenia (ministrów, Prezydenta, prezydentów miast, itd.). Te akty obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe podmiotom, które wydały te akty, jednak już nie obywateli.

Niestety, akty prawa miejscowego również są określane jako uchwały i zarządzenia, dlatego w tym przypadku trzeba znać podstawę ustawową, by wiedzieć, czy dany akt obowiązuje. Najbardziej typowe akty prawa miejscowego to m.in. miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, uchwała krajobrazowa, uchwały ws. zakazu spożywania lub sprzedaży alkoholu lub palenia tytoniu. Co oczywiste, mogą obowiązywać tylko w obszarze działania danego organu.

Aktami prawa w prawie pracy są być również układy zbiorowe, podejmowane na podstawie kodeksu pracy.

Czytaj też: Jak zarejestrować zmianę statutu stowarzyszenia?

Źródła prawa Unii Europejskiej

W Polsce obowiązują także wszystkie akty prawne Unii Europejskiej. Najważniejsze z nich to traktaty, do których zalicza się też Kartę Praw Podstawowych UE. Wszystkie akty prawa UE mają pierwszeństwo w stosowaniu przed prawem polskim.

Rozporządzenie, wydawane przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej (albo jeden z tych organów) jest analogiczne do polskiej ustawy. Najbardziej znanym z nich jest RODO czyli Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych). Istnieją również rozporządzenia delegowane i rozporządzenia wykonawcze, które są odpowiednikiem polskich rozporządzeń.

Szczególnym rodzajem aktu prawa unijnego jest dyrektywa. Ona zasadniczo obowiązuje państwa członkowskie, które muszą wdrożyć je do swoich przepisów (w Polsce – do ustaw). Jeśli państwo tego nie zrobi, wtedy obywatel może powołać się na przepisy dyrektywy.

Decyzje w prawie UE dzielą się na dwa rodzaje: decyzje bez adresata, obowiązujące wszystkich w Unii, a także decyzje, które są skierowane do konkretnych osób lub państw (one formalnie są aktami prawa, ale w praktyce przypominają polskie decyzje administracyjne).

Aktami prawa Unii Europejskiej są również zalecenia i opinie, które jednak nie są powszechnie obowiązujące.

Czytaj też: Poradniki prawne dla obywateli i z obywatelami. Tematy wybieramy wspólnie z czytelnikami

Czym nie są źródła prawa?

Źródłem prawa nie jest orzecznictwo sądowe, choć oczywiście ma dużą wagę przy rozpoznawaniu kolejnych spraw. Niektóre orzeczenia – uchwały Sądu Najwyższego lub uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego – mają jednak większą rangę i odstąpienie od nich wymaga zachowania konkretnej procedury.

Źródłami prawa nie są też decyzje administracyjne i inne rozstrzygnięcia w konkretnych sprawach. Warto jednak pamiętać, że np. kodeks postępowania administracyjnego stanowi o tym, że organy nie powinny zmieniać swojej praktyki działania bez uzasadnionego powodu – zatem można powoływać się na wcześniejsze decyzje administracyjne.

Nowoczesna Poradnia Prawna

Projekt „Nowoczesna Poradnia Prawna” realizowany przez Wrocławską Poradnię Prawną i Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej dzięki dotacji w ramach projektu „Regranting Organizacji Poradniczych” prowadzonego przez Fundację Klaster Innowacji Społecznych. Projekt dofinansowany ze środków Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2022-2033.