Wolontariat w NGO. Co z umowami, ubezpieczeniem?
Fot. tytułowe: Odkryj e-Wolontariat – Gala Finałowa II Edycji Konkursu / PatrycjaRokicka / CC-BY-SA 3.0
W ramach działu prawnego czasopisma Hipermiasto, prowadzonego przez Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej dzięki projektowi Mikrograntu (Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny) odpowiadamy na pojawiające się pytania dotyczące wolontariatu.
Czy porozumienie wolontariackie powyżej 30 dni może być podpisane podpisem zaufanym?
Tak. Przepis ustawy (art. 44 ust. 4) mówi, że “porozumienie powinno być sporządzone na piśmie”.
Ustawa nie posługuje się pojęciem formy pisemnej, ale “na piśmie”. Zgodnie z aktualną wykładnią, oznacza to formę dokumentową, wyrażoną pismem (czyli nie np. obrazem albo nagraniem wideo).
Nawet gdyby uznać, że to forma pisemna, to nie będzie miało żadnego negatywnego skutku. Forma jest zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, co nie oznacza nieważności, tylko niedopuszczalny jest co do zasady dowód z zeznań świadków i przesłuchania stron. Ale nie w tym przypadku, gdyż “fakt dokonania czynności prawnej jest uprawdopodobniony za pomocą dokumentu” (art. 74 par. 2 kc).
Czytaj też: Informacja publiczna. Co zrobić, gdy nie otrzymujemy odpowiedzi na wniosek?
Czy potwierdzenie porozumienia wolontariackiego poniżej 30 dni może być podpisane podpisem zaufanym?
To samo dotyczy potwierdzenia na piśmie treści porozumienia krótszego, gdyż również ma być potwierdzeniem na piśmie, a nie w formie pisemnej.
Równie dobrze można w ten sposób podpisać zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń. W tym przypadku to wolontariusz powinien jednak określić, jakiej formy żąda, zgodnie z regułą z kodeksu cywilnego “art. 462 § 2”: “Dłużnik może żądać pokwitowania w szczególnej formie, jeżeli ma w tym interes.”
Czy możliwy jest wolontariat na rzecz prywatnych firm?
Zdecydowanie nie.
Można wykonywać wolontariat na rzecz następujących korzystających:
- organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,
- organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,
- jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej,
- podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej
- organizacji międzynarodowych (np. UNICEF, Unia Europejska).
Czytaj też: Budżet obywatelski. Jakie są przepisy i czy można zaskarżyć do sądu?
Czy możliwy jest wolontariat w ramach działalności gospodarczej NGO?
Ustawa stanowi, że nie (“z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej”).
Według Sądu Najwyższego wyłączenie nie jest wcale tak oczywiste:
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 14 grudnia 2009 r. I PK 108/09 “Osiąganie przez organizację pożytku publicznego jej głównego celu może być wspomagane przez prowadzenie działalności gospodarczej. Nie można jednak uznać, że udział wolontariusza ogranicza się wyłącznie do zasadniczego (społecznego) wątku działalności organizacji i musi polegać na osobistej pracy z tym związanej (np. prowadzenie zajęć dla organizacji zajmującej się edukacją). Umiejętności wolontariusza mogą być także wykorzystane w formie wytwarzania przez niego dóbr lub usług bądź ich zbywaniu, dzięki czemu organizacja uzyska środki finansowe na realizację głównych zadań.”
Zbywanie dóbr i usług może następować równie dobrze w ramach działalności odpłatnej pożytku publicznego, jednak SN odnosił się w wyroku wprost do działalności gospodarczej.
Czy możliwy jest wolontariat na rzecz związku zawodowego?
Tak, i to wolontariat również członka związku, ale nie na rzecz działalności gospodarczej.
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 14 grudnia 2009 r. I PK 108/09 “W związku zawodowym wystarczy sama przynależność do organizacji. Związek zawodowy nie wymaga pracy na rzecz tej korporacji, wymaga jedynie członkostwa i uiszczania składek. Celem związku jest bowiem zasadniczo ochrona jego członków, co nie wymaga pracy na rzecz osób postronnych. Stąd, zdaniem SN rozstrzygającego niniejszy spór, pogląd o niemożności zatrudnienia członków związku jako wolontariuszy nie znajduje żadnego uzasadnienia. Wypada przyjąć, że członek związku zawodowego może zostać wolontariuszem swego związku.”
Czy możliwy jest wolontariat na rzecz osoby fizycznej?
Nie i bardzo możliwe, że zostanie to uznane za umowę nieważną, a także obchodzenie prawa.
Wyrok Sądu Rejonowego Szczecin-Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 18 maja 2018 r. I C 1908/13 “Oceniając w tym miejscu podpisaną przez J. D. i pozwaną umowę o nazwie: porozumienie o wykonywaniu świadczeń wolontarystycznych z dnia 1.06.2013 r., to zdaniem sądu jest ona nieważna jako sprzeczna z przepisami ustawy z o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Na mocy bowiem tej ustawy wolontariusz nie może wykonywać świadczeń na rzecz osób fizycznych.“
Czytaj też: Organy w stowarzyszeniu. Odpowiadamy na pytania prawne dotyczące NGO
Czy członek stowarzyszenia może być wolontariuszem?
Tak, przepis ustawy wyraźnie na to pozwala. Uprawnienia wolontariusza ma jednak tylko w przypadku zawarcia porozumienia. Praca społeczna na rzecz stowarzyszenia jest bowiem regułą, bo na niej opiera się działalność takiej organizacji zgodnie z ustawa.
To samo dotyczy członków zarządu fundacji, członków kół gospodyń wiejskich, itd.
Czy wolontariusz musi otrzymać diety za podróż służbową?
Zasadniczo tak, chyba że wolontariusz pisemnie się ich zrzeknie.
W tym przypadku nie ma możliwości podpisania podpisem zaufanym, gdyż ustawa mówi o formie pisemnej, właściwy jest zatem podpis kwalifikowany albo osobisty.
Czy wolontariuszowi przysługuje ubezpieczenie zdrowotne?
Tak, korzystający może zgłosić wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego, jeżeli nie jest on objęty ubezpieczeniem zdrowotnym z innego tytułu (czyli nie jest pracownikiem, zleceniobiorcą, zarejestrowanym bezrobotnym, itd.).
Podstawę wymiaru składki wynosi kwota odpowiadająca minimalnemu wynagrodzeniu. Obecnie składka miesięczna wynosi zatem 381,78 zł.
Wolontariusz przestaje być objęty ubezpieczeniem z dniem rozwiązania umowy lub po upływie miesiąca nieprzerwanej zaległości w opłacaniu składek. Prawo do świadczeń wygasa po upływie 30 dni od dnia ustania ubezpieczenia zdrowotnego.
Czy wolontariusz musi mieć ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków?
Wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający zobowiązany jest zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. Jest to obowiązek, od którego nie można odstąpić nawet za pisemnym porozumieniem.
Ustawa o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach przewiduje zaś świadczenia dla wolontariuszy powyżej 30 dni.
Czytaj też: Badanie barier prawnych dla organizacji pozarządowych
Jakie świadczenia przysługują w razie wypadku wolontariusza powyżej 30 dni?
Za wypadek uzasadniający przyznanie świadczeń uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć przy wykonywaniu świadczeń przez wolontariusza.
Osobom tym przysługuje:
- renta z tytułu niezdolności do pracy;
- jednorazowe odszkodowanie;
- świadczenia opieki zdrowotnej, w zakresie niezbędnym do leczenia następstw wypadku lub choroby zawodowej (jeśli te osoby nie są objęte ubezpieczeniem zdrowotnym)
W razie śmieci przysługuje zaś zasiłek pogrzebowy.
Członkom rodziny osób przysługuje renta rodzinna i jednorazowe odszkodowanie. Członkami rodziny są małżonek, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, rodzice, osoby przysposabiające, ojczym i macocha.
Czy można zawrzeć umowę wolontariatu z byłym pracownikiem dla takich samych czynności?
Nie można i takie działanie zostanie uznane za obejście prawa.
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 14 grudnia 2009 r. I PK 108/09 “Ustalony stan faktyczny sprawy, którego skarga kasacyjna nie kwestionuje, w szczególności fakt, że przeważające w stosunku zatrudnienia powódki były cechy związane z pracą wykonywaną w ramach stosunku pracy oraz fakt wynagradzania powódki w formie zapomogi świadczą o tym, że praca powódki miała w przeważającej mierze cechy stosunku pracy, a tylko dla pozoru stosunek prawny zatrudnienia powódki nazwano wolontariatem. Pozostaje to o tyle niedorzeczne, że wcześniej te same czynności powódka wykonywała jako pracownik.” “ Zdaniem SN oświadczenie woli pracodawcy o zatrudnieniu powódki w charakterze wolontariusza zostało złożone dla pozoru – bez woli wywołania skutków prawnych typowych dla takiej umowy. Doszło jednocześnie do ukrycia umowy o pracę pod umową o wolontariat – o czym wyraźnie świadczy fakt, że powódka wynagradzana była za wykonywaną pracę, tyle że użyte zostało mylące osoby trzecie pojęcie „zapomogi””.
Czytaj też: Każdy może łatwo składać wnioski do urzędów. Bezpłatny poradnik Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej
Czy możliwy jest wolontariat w formie zarządzania podmiotem leczniczym?
Nie, tylko w zakresie samych świadczeń.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie z dnia 8 grudnia 2021 r. I SA/Ol 661/21 “wolontariusze mogą wykonywać (…) świadczenia na rzecz podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej. Z kolei stosownie do art. 3 ust. 1 i 2 ustawy o działalności leczniczej, działalność ta polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, ale może również polegać na: promocji zdrowia lub realizacji zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia, w tym wdrażaniem nowych technologii medycznych oraz metod leczenia. Z powyższego wynika, że wolontariusz może wykonywać na rzecz szpitala świadczenia w zakresie działalności leczniczej czyli świadczenia zdrowotne, a nie usługi zarządcze i kierownicze.”
Co innego dotyczy organizacji pozarządowych, gdyż zarządzanie nimi jest działalnością statutową.
Czy okres wolontariatu wlicza się do stażu pracy?
Nie.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 24 sierpnia 2016 r. IV SA/Po 223/16 “okres pracy wolontariackiej nie wlicza się do stażu pracy w rozumieniu Kodeksu pracy. Status wolontariusza nie nadaje żadnych uprawnień pracowniczych, co oznacza, że dobrowolna praca nie ma wpływu na uzyskanie prawa do emerytury czy renty, ani tym bardziej na wysokość tych świadczeń”.
Okres wolontariatu wlicza się przy tym do zakresu pojęcia “stażu pracy w pomocy społecznej” dla potrzeb 3-letniego stażu niezbędnego do kierowania jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 24 sierpnia 2016 r. IV SA/Po 223/16 “Sam zaś przepis art. 122 Ups nie wskazuje na formę zatrudnienia, ale w ocenie sądu, jego prawidłowa wykładania winna prowadzić do wniosku, że chodzi o realizacje celów pomocy społecznej w formach prawnie uregulowanych. Taką formą w ocenie sądu jest m.in. wolontariat, który jest działalnością uregulowaną ustawowo, podlegający określonym reżimom prawnym co do formy nawilżania tego stosunku prawnego, różniący się od pracy w rozumieniu Kodeksu pracy tym głównie, że nie jest odpłatny. Zdaniem sądu nieuprawnione jest stosowanie do niego pojęcia „stażu pracy”, skoro pracą nie jest. Ale jednocześnie nieuprawnione jest, zwłaszcza wziąwszy pod uwagę zestawienie celów pomocy społecznej określonych w Ups, że szlachetną istotą wolontariatu, jaką jest chęć niesienia pomocy osobom potrzebującym wsparcia, bez oczekiwania zysków z tego tytułu, – wykluczanie tego rodzaju działalności spod regulacji art. 122 Ups, poprzez wyjęcie jej z zakresu ustawowego sformułowania „stażu pracy w pomocy społecznej.”
Czy wolontariusz może zarejestrować się jako bezrobotny?
Tak, jeżeli wolontariusz przedstawi powiatowemu urzędowi pracy porozumienie z korzystającym.
Czytaj też: Czym są zgromadzenia i jak je zgłosić? Organizacja demonstracji, manifestacji, pikiet
Masz pytania? Pisz: prawna.edukacja@gmail.com
Informacja Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej. Treść dostępna na licencji CC-BY-NC-SA 4.0.
Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny.
