Budżet obywatelski: wyjaśniamy prawne wątpliwości
Fot. Budżet Obywatelski Gdynia, źródło: Urząd Miasta Gdynia
W ramach działu prawnego czasopisma Hipermiasto, prowadzonego przez Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej w ramach Mikrograntu (Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny) odpowiadamy na pojawiające się pytania dotyczące budżetu obywatelskiego.
Czytaj też: Kiedy trzeba przeprowadzać konsultacje społeczne i jak powinny wyglądać?
Czym jest budżet obywatelski pod względem prawnym?
Szczególną formą konsultacji społecznych w samorządzie gminnym. W ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy.
Zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwale budżetowej gminy. Rada gminy w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego.
Środki wydatkowane w ramach budżetu obywatelskiego mogą być dzielone na pule obejmujące całość gminy i jej części lub kategorie kwotowe projektów dotyczące całości obszaru gminy lub jej części.
Kto określa zasady budżetu obywatelskiego w gminie?
Rada gminy określa w drodze uchwały wymagania, jakie powinien spełniać projekt budżetu obywatelskiego, w szczególności wymogi formalne, wymaganą liczbę podpisów (nie większa niż 0,1% mieszkańców terenu objętego pulą budżetu obywatelskiego), zasady oceny zgłoszonych projektów co do ich zgodności z prawem, wykonalności technicznej, spełniania przez nie wymogów formalnych oraz tryb odwołania, zasady przeprowadzania głosowania, ustalania wyników i podawania ich do publicznej wiadomości.
Zasady przeprowadzania głosowania muszą zapewniać równość i bezpośredniość głosowania.
Czytaj też: Badanie barier prawnych dla organizacji pozarządowych
Czy rada gminy w uchwale dotyczącej budżetu obywatelskiego określa jego wysokość?
Nie, należy to do materii budżetu.
Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z dnia 20 stycznia 2017 r. NPII.4131.1.26.2017 “ W treści ww. paragrafu uchwały określono, iż „Uchwala się w roku 2017 kwotę środków finansowych do wykorzystania w ramach Budżetu Obywatelskiego w sumie 250000,00zł (…) W ocenie organu nadzoru, powyżej powołana regulacja uchwały wykracza poza zakres upoważnienia ustawowego zawartego w przepisie art. 5a ust. 2 ustawy. Nie można bowiem zaakceptować, że określenie wysokości kwoty możliwej do wykorzystania w danym roku budżetowym, należy do zasad bądź trybu przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami.”
Kiedy budżet obywatelski jest obowiązkowy?
W gminach będących miastami na prawach powiatu utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe. Wysokość budżetu obywatelskiego wynosi co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu.
Czytaj też: Organy w fundacji. Jak poradzić sobie z prawnymi zawiłościami?
Czy można dopuścić projekty wykraczające poza jeden rok?
Tak, nie dłużej niż o kolejny rok budżetowy.
Uchwała Regionalnej Izby Obrachunkowej w Rzeszowie z dnia 14 lutego 2023 r., VII/411/2023 Komisja w uzasadnionych przypadkach może dopuścić projekt, którego realizacja wykracza poza jeden rok budżetowy, nie dłużej jednak, niż o jeden rok.
Czy w budżecie obywatelskim można przewidzieć tylko głosowanie elektroniczne?
Nie można, to narusza zasadę równości.
Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z dnia 1 kwietnia 2021 r. NPII.4131.1.248.2021 Brak zapewnienia mieszkańcom nie posiadającym dostępu do nośników elektronicznych, alternatywnego sposobu głosowania w tradycyjnej formie (np. w formie kart do głosowania) przesądził o naruszeniu przez radę zasady równości.
Czytaj też: Organy w stowarzyszeniu. Odpowiadamy na pytania prawne dotyczące NG
Czy można zaskarżyć odrzucenie projektu do sądu?
Niestety jest to niemożliwe (co budzi wątpliwości co do konstytucyjności tego rozwiązania).
Wyrok Naczelnego Sądu Administacyjnego III OSK 2848/22 “W przedmiotowej sprawie skarżący złożył projekt w ramach budżetu obywatelskiego, a więc pozornie mogłoby się wydawać, że działanie Prezydenta rozstrzygające o losach tego projektu jest indywidualną sprawą wnioskodawcy. Jednakże tak nie jest, bowiem skarżący złożył ten projekt nie we własnej indywidualnej sprawie, lecz w sprawie należącej do zadań własnych gminy ze sfery planowania budżetowo-finansowego. Przedmiotowa sprawa dotyczy zatem realizacji zadania publicznego przez gminę, tj. uchwalenia budżetu gminy w jej specyficznej części z udziałem mieszkańców, a nie indywidualnej sprawy skarżącego. Wszelkie akty, czynności i inne działania podejmowane w ramach planowania finansowego gminy przez jej organy nie dotyczą sprawy indywidualnej, co oznacza, że akt prezydenta miasta o odrzuceniu projektu budżetu obywatelskiego (…) nie posiada cech aktów lub czynności [z zakresu administracji publicznej, podlegających zaskarżeniu”.
Czy można stworzyć budżet obywatelski tylko dla części gminy?
Nie można, budżet obywatelski musi obejmować całą gminę. Nie oznacza to, że każda jednostka pomocnicza musi dostać tyle samo pieniędzy w przypadku podziału na rejony.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 19 listopada 2019 r. I SA/Bd 593/19 “Nie można zatem ustalać zasad projektu budżetu obywatelskiego skierowanego wyłącznie do wybranej jednostki pomocniczej i pomijanie innych jednostek tej samej gminy, a tym samym już uchwałą, niejako z góry eliminować z tej formy demokratyzmu część mieszkańców ze względu na miejsce zamieszkania gminy, czyli uzależniać od tego, na terenie której jednostki pomocniczej zamieszkują.”
Czy można zorganizować budżet obywatelski w powiecie lub województwie?
Tak, można. Najmniejszym rejonem głosowania może być jedna gmina w przypadku powiatu lub jeden powiat w przypadku województwa. Szczegóły powinna określić w uchwale rada powiatu lub sejmiku województwa.
Czytaj też: Informacja publiczna. Co zrobić, gdy nie otrzymujemy odpowiedzi na wniosek?
Czy małoletni mogą uczestniczyć w budżecie obywatelskim?
Tak, bez jakiegokolwiek ograniczenia wiekowego, i to bez udziału przedstawiciela ustawowego.
Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z dnia 10 sierpnia 2023 r. NPII.4131.1.861.2023 “W § 20 załącznika do uchwały Rada przyjęła: Projekt do zrealizowania w ramach Pszczyńskiego Budżetu Obywatelskiego 2024 może zgłosić każdy mieszkaniec, który w dniu zgłoszenia ukończył 15 lat. (…) Wszyscy mieszkańcy terenu gminy są z mocy ustawy uprawnieni do brania udziału w konsultacjach społecznych. Zdaniem organu nadzoru, organ stanowiący gminy nie posiada kompetencji do wprowadzania ograniczeń wiekowych w konsultacjach dotyczących budżetu obywatelskiego. Wobec powyższego, Rada Miejska w sposób nieuprawniony zawęziła krąg osób uprawnionych do głosowania w ramach konsultacji społecznych. “
Czy cudzoziemcy mogą uczestniczyć w budżecie obywatelskim?
Tak, o ile są mieszkańcami. Dotyczy to zarówno obywateli Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Szwajcarii, jak i obywateli państw trzecich, nawet przebywających w Polsce nielegalnie.
Czy można wymagać specjalnego oświadczenia od osób niezameldowanych?
Nie, podobnie jak oczywiście nie można ograniczać głosowania do osób zameldowanych.
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 listopada 2023 r. I GSK 1514/22w uzależnienie udziału w głosowaniu nad przyjęciem budżetu obywatelskiego od złożenia przez mieszkańca gminy, niezameldowanego na jej terenie, Koordynatorowi Budżetu Obywatelskiego oświadczenia o zamieszkiwaniu na terenie gminy jest, w ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego istotnym naruszeniem prawa. Jest wyjściem poza granice przyznanego gminie uprawnienia.
Czytaj też: Organy w fundacji. Jak poradzić sobie z prawnymi zawiłościami?
Czy osoby zbierające podpisy muszą stosować się do RODO?
Tak, oczywiście. Nie jest to objęte wyłączeniem, gdyż nie jest to działalność o czysto osobistym charakterze, przeciwnie, ma charakter publiczny.
Imię, nazwisko i miejsce zamieszkania mogą stanowić dane osobowe. Osoby te powinny zatem przedstawić informację o zbieraniu danych osobowych i poinformować o przysługujących prawach.
Czy informacją publiczną są dane o projektach budżetu obywatelskiego?
Według sądu administracyjnego w Poznaniu tylko te, które zostały pozytywnie zaopiniowane. Budzi to wątpliwości, bo sprawę publiczną stanowią również odrzucone projekty. Osobną sprawą jest anonimizacja danych osobowych.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 18 maja 2023 r. II SAB/Po 26/23 informacje, o których udzielenie zwrócił się skarżący, tj. o wskazanie imion i nazwisk tzw. pełnomocników projektów zgłoszonych do Budżetu Obywatelskiego Miasta (…) 2023 wraz z przypisaniem ich do konkretnych projektów, a także wskazaniem czy osoby te brały udział w tej roli podczas edycji 2022 Budżetu Obywatelskiego – w zakresie projektów zaopiniowanych pozytywnie przez komisję (w zakresie projektów dopuszczonych do głosowania) – stanowią informację publiczną, natomiast w zakresie projektów, które nie przeszły pozytywnie wstępnego etapu weryfikacji wniosku, nie stanowią informacji publicznej.
Czy można w ramach budżetu obywatelskiego jedynie proces deliberacyjny, bez głosowania?
Nie można. Natomiast nie ma przeszkód, by rada gminy określiła rownież część deliberacyjną. Nie jest jasne, czy można w takiej procedurze odrzucić lub wybrać część projektów, choć wydaje się, że rada gminy może to przewidzieć w uchwale.
Czy można realizować zadania innej jednostki samorządu w ramach budżetu obywatelskiego?
Nie, jest to zabronione.
Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Łódzkiego z dnia 21 czerwca 2022 r. PNIK-I.4131.650.2022 Wobec powyższego nie jest możliwa realizacja zadania inwestycyjnego w ramach budżetu obywatelskiego powiatu na majątku gminy, jak to ujęła Rada w § 7 uchwały.
Czytaj też: Co można w trakcie ciszy wyborczej i ciszy referendalnej? Doradzamy
Informacja Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej. Treść dostępna na licencji CC-BY-NC-SA 4.0.
Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny.
